Başlangıçta her şey iyi gidiyorsa dikkatli olun.
İlişkilendirme önyargısı; birbiriyle hiç alakası olmayan durumları birbirine bağlama eğilimidir. Sırf Kenan arka arkaya üç kez denetim kurulu önünde parlak bir sunum yapmayı başardı ve her seferinde içinde mavi donu vardı diye şanslı donlara inanmanın anlamı yok.
Bu konu ilişkilendirme önyargısının oldukça karmaşık bir özel durumu: Geçmiş başarılarla (yanlış) bağlantılar kurmaktır. Kumarbazlar buna aşinadır, adına acemi şansı derler. Bir oyunun ilk ellerinde kaybeden biri oyundan çekilme eğilimindedir, parayı götürenler ise devam etme eğiliminde. Şansı yaver gidenler ortalamanın üzerinde yeteneklere sahip olduklarına inanarak potu yükseltir ve sonra da birdenbire şanssızlara dönüşürler, çünkü olasılıklar "normale dönmüştür".
Acemi şansı ekonomide büyük rol oynar: A şirketi daha ufak olan B, C ve D şirketlerini satın alır. Şirket alımı her birinde kazanç getirir. Bu durum, holding yönetiminde şirket alımlarında pek becerikli olunduğu kanısını güçlendirir. İştahı kabaran A şirketi bunun üzerine çok daha büyük olan E şirketini de satın alır. Birleşmenin tam bir felaket olduğu ortaya çıkar. Gerçekçi bakışla bunu önceden kestirebilirlerdi, ama acemi şansı gözlerini kamaştırdı.
Aynı şey borsada da yaşandı. 90'ların sonunda, başlangıçtaki kazançlardan yola çıkarak birçok yatırımcı bütün birikimlerini internet hisselerine yatırdı. Kimileri bunun için kredi bile aldı. Ufak bir detayı gözden kaçırmışlardı: Başlangıçtaki şaşırtıcı kazançların kendi hisse senedi toplama becerileriyle hiçbir alakası yoktu. Piyasa zaten yükseliyordu. O süreçte para kazanmamak için düpedüz salaklık etmek gerekiyordu. Sonra fiyatlar düştüğünde bu insanların çoğu gırtlağa kadar borca battı.
Aynı dinamikleri 2001'den 2007'ye kadar Amerika'daki emlak piyasası patlamasında gözlemlemek mümkündü. Diş hekimleri, avukatlar, öğretmenler, taksi şoförleri; evler satın alıp sonra da hemen daha yüksek bir fiyata satmak için işlerini güçlerini bıraktı. İlk büyük kazançlar onları haklı gösteriyordu, ama bunun elbette özel yetenekle bir alakası yoktu: Emlak piyasasındaki balon en beceriksiz amatör emlakçıya bile umulmadık miktarlar kazandırdı. Birçoğu daha da büyük villalar alıp satmak için borçlandı. Ve piyasa sonunda çöktüğünde şapa oturdular.
Acemi şansı dünya tarihinde de mevcut. Önceki zaferleri olmasa Napolyon ya da Hitler'in Rusya seferlerine girişeceğinden şüpheliyim.
Acemi şansı ne zaman yeteneğe dönüşür? Kesin bir sınır yok ama iki iyi ipucu var. Birincisi: Uzun süre boyunca diğerlerinden bariz şekilde daha başarılı olduğunuzda, işin içinde en azından yetenek olduğundan yola çıkabilirsiniz. Ancak asla emin olamazsınız. İkincisi: İşin içinde ne kadar çok insan varsa, birinin sırf şansla uzun süre boyunca başarılı olma olasılığı o kadar yüksektir. Belki de o biri sizsinizdir. Bir piyasada yalnızca 10 rakibiniz varken başı çekmeyi başarırsanız, bu yeteneğinize dair belirli bir göstergedir. Ama 10 milyon rakibinizin olduğu bir piyasada (örneğin finans piyasasında) başarı sizi daha az gururlandırmalıdır. Bu durumda, yalnızca çok şanslı olduğunuz düşüncesinden yola çıkın.
Öyle ya da böyle, kararınızı verirken sabırlı olun. Acemi şansı felakete sürükleyebilir. Kendi kendinizi kandırmanıza karşı donanımlı olmak için bilimciler gibi ilerleyin: Varsayımlarınızı test edin. Onların yanlışlığını kanıtlamaya çalışın.